Kratka istorija mesta u opštini Pećinci
Prirodno-geografske karakteristike teritorije Opštine Pećinci pogodovale su naseljavanju još od najstarijih vremena. Na to upućuju mnogobrojni arheološki praistorijski i antički lokaliteti. Navedimo samo neke od njih: Ledinska zemlja (Pećinci), Ciglana, Preka bara, Drsa, Turska bara (Brestač), Uševačka bara, Rogljevac, Krševine (Ašanja), Široka bara, Selište, Sakule (Deč), Krivaja bara, Crkvine i Vinogradina (Donji Tovarnik), Lekić kamen, Gusta međa, Selište (Karlovčić), Beletinci, Baštine, Grede (Obrež), Frtalji, Bena, bara Trskovača, Kamenite njive (Ogar), Mali i Veliki vrtlog, Kamenje (Popinci), Kameniti breg, Prosine, Belo brdo (Prhovo), Livade, Velika, Groblje (Sibač), Velika humka, Spainska bara, Tri ante (Sremski Mihaljevci), Suva bara, Spajina greda, Jabuke, Špitalj, Krstovi (Subotište), Baštine, Selište, Vrtlozi, Maškov brest, Toskića voće, Šljivica (Šimanovci).
Ovaj deo Srema je bio veoma naseljen i u srednjem veku. U ugarskim poveljama iz tog vremena pominje se veliki broj naselja na ovom području, od kojih veći deo više ne postoji. Uspomena na njih sačuvala se samo u ponekim toponimima u seoskim atarima (Kerek, Sakule, Mikola, Uševci, Grdanovci, Bena, Draž, Turija, Đurđevci, Legdar i druga). Ogar i Obrež se javljaju tek u vreme turske vlasti nad Sremom.
Od naselja koja i danas postoje Pećinci se prvi put pominju 1416. godine pod imenom ”Petynch” ili ”Porpoladfolua”, kada su pripadali Subotištu. Brestač (”Brezthacz”) – 1520. godine. Popinci (”Popi”) – 1308. godine, u imenu plemića koji je posedovao selo. Deč (”Dechk”) – 1498. godine, u imenu plemića Sremske županije. Subotište (”Falkuszombata”) – 1329. godine, u posedu porodice Falkos (Subotinski), i u njemu su se održavali subotnji sajmovi. Kupinovo (”Kulpen”) – 1387–88. godine, kao kraljevski grad. Karlovčić (”Karlouch”) – 1419. godine. Sremski Mihaljevci (”Myhalyuch”) – 1416. godine, kada su pripadali Subotištu. Prhovo (”Purhow”) – 1326. godine, u ugarskoj darovnoj povelji. Sibač (”Zylbaach”) – 1497–98. godine, kada je pripadao utvrđenju Arpatarlo. Šimanovci (”Symonolch”) – 1385. godine, u imenu plemića. Donji Tovarnik (”Tarnok”) – 1403. godine, kada je pripao mačvanskom banu Ivanu Morovićkom. Ašanja (”Hasagh”) – 1404. godine, kada je pripadala plemićkoj porodici Tordaš.
Od svih pomenutih, daleko najznačajniji je Kupinik, koji je bio i rezidencija srpske plemićke porodice Branković (Vuk Grgurević ili ”Zmaj Ognjeni Vuk”). Crkvu Svetog Luke, u neposrednoj blizini utvrđenja, podigao je despot Đurađ Branković, polovinom XV veka. Tu je i manastor Obed, odnosno Crkva Majke Angeline, sagrađena krajem XV ili početkom XVI veka.
U periodu posle pada Beograda, 1521. godine, ceo Srem je, za naredna dva veka, ušao u sastav Turske. Većina ovih sela opstala su i u turskom periodu, uz više novonastalih. Sva su se nalazila u sastavu Mitrovačke i Kupiničke nahije, odnosno, Sremskog sandžaka, kao veće teritorijalno-administrativne jedinice. Neka mesta, poput Kupinova i Subotišta su izgubila svoj raniji značaj i postala obična sela, sa propisanim obavezama prema lokalnim turskim velikašima. Iz turskih popisa se vidi da je stanovništvo ovih mesta isključivo bilo srpsko. Pošto se među starešinama domaćinstava pominju i sveštenici (”pop”), može se pretpostaviti da su neka sela imala i skromnu crkvu (Kupinik, Šimanovci, Brestač, Sibač, Prhovo i Đurđevci). Među naseljima koje pominju putopisci iz tog vremena bilo je i srpsko selo, ”palanka”, Prhovo, na putu između Zemuna i Mitrovice.
Postoji više pretpostavki o poreklu naziva Pećinci, od kojih je najzastupljenija ona da mesto ime duguje pećima za pečenje cigle. U prilog tome ide i pečat Pećinaca iz 1728. godine, u kojem se nalazi dimnjak iz kojeg izlazi dim.
Posle Karlovačkog mira, 1699. godine, deo Srema je pripao Habzburškoj monarhiji, a deo, u kojem je bila i teritorija današnje Opštine Pećinci, ostao je u Turskoj. Tek 1718. godine, posle Mira u Požarevcu, i ovo područje je izdvojeno iz Turske i ušlo u sastav Habzburške monarhije.
Iz tih vremena poimence se pominju i meštani sela Pećinci. Prvi pomenut je izvesni vinogradar Radosav iz 1702. godine. Te godine, Pećinci su imali 15 domova, Sekula 16, Ogar 80, a Kupinovo čak 100 kuća.
Godine 1722. Pećinci su imali 16 domova, a Popinci 16, oba mesta su bila u Surdučkom distriktu, zatim, Karlovčić – 31, Sibač – 11, Prhovo – 28, Obrež – 22, Ogar – 32 doma, svi u okviru Surčinskog distrikta. Subotište sa 27 domova nalazilo se Mitrovačkom provizoratu. Pored njih tada su postojala i kasnije napuštena sela: Kerek, Sakule, Drenovac i Tolinci.
Pećinci su 1727. godine opisani kao mesto sa pravoslavnim stanovništvom. Veličina atara je iznosila 1/2 sat hoda u dužinu i pola sata hoda u širinu. U ataru je bilo 500 jutara oranica i plodne zemlje. Pećinački atar se na istoku graničio sa Popincima, humkom Barica, kao i selom Prhovo, Gaginom međom; na jugu je selo Subotište; na zapadu je Sibač, razdvojen međama Grob i Kamen, a na severu je selo Petrovci, razdvojeno Oberkapetanovom antom.
Polovinom XVIII veka ustanovljena je nova podela Srema na ciivilni Srem, tzv. Provincijal i Vojnu granicu. Stanovništvo u Provincijalu je bilo podvrgnuto feudalnim obavezama od strane vlastele, dok je u Vojnoj granici ono bilo slobodno, ali uz stalnu obavezu da, po potrebi, ratuje za Habzburšku monarhiju, odnosno, njenog cara. U Provincijalu, u okviru Rumskog vlastelinstva, bili su Subotište, Sibač i Brestač. Vojnoj Granici su pripali Obrež, Ogar, Deč i Karlovčić, a posle kraćeg vremena provedenog u okviru vlastelinstva Vojka, sela Pećinci, Mihaljevci, Popinci, Prhovo i Šimanovci, takođe su priključena Vojnoj Granici. Ašanja i Tovarnik su tada bile samo pustare, koje su kao takve pripale Vojnoj granici i tek kasnije naseljene.
Većina ovih mesta su još u prvoj polovini XVIII veka imala su svoju crkvu, uglavnom drvenu, i sveštenika, a u crkvenom pogledu pripadali su zemunskom i kupinovačkom (kasnije surčinski) protopopijatu, u okviru Sremske eparhije. Kao najveće mesto u to vreme Ogar je 1732. godine imao čak dva sveštenika, dok Sibač nije imao nijednog. U to vreme, kao i u naredne dve decenije, nijedno mesto nije imalo školu. Tek 1766. godine se javlja učitelj u Kupinovu. Pored Kupinova, početkom XIX veka postojale su škole u Mihaljevcima, Ašanji, Obrežu, Pećincima, Šimanovcima, Kalovčiću, Deču, Tovarniku, Ogaru i Popincima.
Druga polovina bila je vreme pojačane kolonizacije stanovništa iz zapadnih krajeva (Lika, Krbava, Kordun, Banija, Dalmacija…). Tada se u Ašanju doseljava 29 porodica, u Deč šest, u Karlovčić jedna, u Mihaljevce osam, u Obrež 17, Ogar 25, Pećince tri, Popince četiri i Šimanovce četiri porodice.
Zato je prema narednim popisima primetan povećan broj stanovnika u mnogim mestima. Godine 1774, Kupinovo je imalo 139 kuća, Ogar 90, Šimanovci 88, Subotište 82, Obrež 80, Popinci 73, Pećinci 72, Karlovčić i Prhovo po 60, Mihaljevci 55, Sibač 44 i Tovarnik 33 kuće.
Ipak, novi austro-turski rat, zlostavljanja vlastele, odnosno austrijskih oficira, nerodne godine, epidemije, naterali su neke porodice da se isele u druge krajeve. Tako se iz Ašanje iselilo osam porodica, u Tovarniku je izumrlo četiri, a u Pećincima jedna je porodica izumrla, a jedna se otselila u Ledince. U Ogaru je tri porodice izbeglo u Srbiju.
Blizina granice sa Srbijom, odnosno, Turskom uslovila je žive odnose stanovništva graničarskih sela sa srpskim ustanicima u vreme Prvog i Drugog srpskog ustanka. U mestima pećinačke opštine utočište su nalazile izbeglice iz Srbije i ustaničke vođe, preko Save je ustanicima prenošeno oružje i oprema, kao i hrana, i sve to ilegalno, zbog oštrih propisa austrijskih vlasti. Veruje se da je u Popincima jedno vreme boravio i sam srpski ”vožd” Karađorđe. Naročito pogodni za takve akcije su bile obale Save kod Kupinova, Obreža i Ašanje. U dokumentima tog vremena pominju se mnogi takvi slučajevi, kao kada je u Brestaču i Subotištu pronađeno i oduzeto oružje ustanika iz Srbije. Popinčanin Jovan Marković je i poginuo u Srbiji, u službi ustaničkog vođe pop-Luke Lazarevića. U to vreme, 1807. godine, buknula i Ticanova buna, u kojoj su direktno ili indirektno učestvovali i meštani sela Pećinačke opštine, poput paroha u Sibaču i Prhovu. Većeg maha ova buna je uzela u Brestaču.
Sledeći događaj koji je podigao na noge i stanovništvo Srema bio je Srpski narodni pokret 1848/49. godine, u Evropi poznat i kao građanska Revolucija. U našim krajevima ona je, osim antifeudalnog, imala i nacionalno-oslobodilački karakter. Ključan trenutak zbio se u Sremskim Karlovcima, gde je održana Majska skupština, na kojoj je proglašeno stvaranje Srpske vojvodine, sa vojvodom i patrijarhom na čelu. Među učesnicima Majske skupštine bili su i predstavnici Pećinaca, Prhova, Sibača, Mihaljevaca… U svim mestima su stvarani novi organi narodne vlasti, mesni odbori i pododbori. U Pećincima je ovaj pododbor, ipak, svu vlast preneo na sveštenika Pavkovića.
Sremci su oduševljeno pozdravili odluke Majske skupštine, ali su problemi nastali kada je počela mobilizacija za predstojeći rat sa Mađarima, koji su osporavali ove odluke. Mnogo stanovnika svih mesta je mobilisano, što je ugrožavalo njihova imanja, naročito u vreme poljoprivrednih radova. Zato su neki Pećinčani odlazili u vojni logor bez oružja, nadajući se da će biti pušteni iz vojske, kao nekorisni. I neki Sibačani, kao i meštani Mihaljevaca, Ogara i Prhova odbijali su da idu u vojsku, pravdajući se ekonomskim ili zdravstvenim razlozima. Najveći nemiri su izbili u mestima koja su pripadala Rumskom vlastelinstvu porodice Pejačević – Sibaču, Subotištu i Brestaču. Oni su tražili su da im vlastelinstvo vrati ranije oduzetu zemlju i pružali su žestok otpor svim pokušajima nove vlasti da se ”uvedu u red”.
U narednim decenijama je ukinuta Vojna granica, u sva mesta su podvrgnuta civilnoj vlasti. Pored mnogih štetnih posledica ukidanja Granice, kao što je raspadanje kućnih zadruga i ekonomsko raslojavanje stanovništva, u poslednjim decenijama XIX veka došlo je i do oživljavanja političkog, privrednog i kulturnog života u selima koja su do tada bila pod krutim i strogim vojničkim režimom. Od tog doba Pećinci polako počinju da figuriraju kao vodeće naselje u tom regionu.
Izbijanjem Prvog svetskog rata, napadom Austrougarske na Kraljevinu Srbiju, Srem, kao granična oblast, postao je vojni poligon austrougarske vojske. Veliki broj Srba je bio mobilisan i poslat na Istočni front, protiv carske Rusije. Istovremeno, zpočela su hapšenja i interniranja viđenijih Srba u svim mestima Srema (sveštenika, učitelja, trgovaca…). Na drugoj strani, bilo je dezertiranja i pridruživanja srpskoj vojci.
Neuspeh Austrougarske u ratu protiv Srbije u leto 1914. godine podstakao je srpsku vojsku na kontraofanzivu. Kada je prešla u Srem u narod sremskih sela je srpsku vojsku oduševljeno dočekao kao oslobodioce, ”sa hlebom i solju, raznim jestivom i drugim ponudama”. Bilo je međusobnog grljenja, pa i suza radosnice. Trudili su se da u svakom pogledu izađu u susret svojoj braći preko Save.
Tako je Dušan Rajković iz Ogara pozajmio konja i srpsku vojsku doveo u Donji Tovarnik. U septembru 1914. godine u Pećincima je odigrala jedna veća bitka srpske i austrougarske vojske. Do većeg sukoba došlo je u Deču, kada je poginulo 18 pripadnika srpske i 81 pripadnik austrougarske vojske.
Posle povlačenja srpske vojske preko Save u Srbiju usledile su, do tada na ovom prostoru neviđene, represalije nad civilnim stanovništvom Donjeg Srema, kao odgovor na njihov prijem srpske vojske – masovna hapšenja, odvođenje u logore i na prisilni rad, ubijanja, paljenje kuća i imanja…
Posle rata, Pećinci i okolna mesta ušli su u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije, Kraljevine Jugoslavije. Izvršena je agrarna reforma, a zemlja oduzeta od veleposednika podeljena je siromašnim domaćinstvima i dobrovoljcima. Nastupilo je dvadeset godina mira, u kojem je nastavljen razvoj ekonomski i kulturni razitak ovog kraja.
Prema popisu stanovništva obavljenom 1921. godine, stanje je bilo sledeće: Brestač – 1.357 stanovnika, 10 rimokatolika i 8 drugih veroispovesti, dok su ostali bili Srbi pravoslavne vere; Donji Tovarnik – 1.407, među kojima i 84 rimokatolika i 9 drugih veroispovesti;
Ogar – 1.205, među kojima 101 rimokatolika i 3 drugih veroispovesti; Pećinci – 1.425, među kojima 11 rimokatolika i 22 drugih veroispovesti; Popinci – 1.531, među kojima 18 rimokatolika 19 drugih veroispovesti (jedan Jevrej); Prhovo – 1.044, među kojima 3 rimokatolika i 6 drugih veroispovesti; Subotište – 1.113, među kojima 49 rimokatolika i 25 drugih veroispovesti; Kupinovo – 1.988, među kojima 73 rimokatolika i 81 drugih veroispovesti;
Karlovčić – 1.676, među kojima 3 rimokatolika i 9 drugih veroispovesti; Obrež – 1.395, među kojima 10 rimokatolika, 375 evangelista (verovatno nazareni); Šimanovci – 2.052, među kojima 59 rimokatolika i 22 evangelista (nazareni); Ašanja – 1.393, među kojima 11 rimokatolika, 340 evangelika (nazareni) i jedan grkokatolik; Deč – 1.680, među kojima 54 rimokatolika, 121 evangelik (nazereni) i 25 drugih veroispovesti. Za Sibač i Mihaljevce nisu navedeni podaci.
A onda, aprila 1941. godine, došlo je do novog rata, koji nije mimoišao ni mesta Opštine Pećinci. Jugoslavija je raskomadana od strane okupatora, a Srem je pripao Nezavisnoj držvi Hrvatskoj. I ovog puta narod je pružio otpor okupatoru, raznim akcijama, sabotažama, diverzijama, ali stupajući u naordnooslobodilačku vojsku.
Na ovom području aktivan je bio Posavski partizanski odred. Svako mesto Pećinačke opštine u tim godinama je izgubilo više desetina, pa i stotina, stanovnika, koji su stradali u zločinima okupatora. Nisu bili pošteđeni ni objekti, a naročito pravoslavne crkve. Iz ovog kraja su i dvojica narodnih heroja – Vlada Obradović Kameni i Dušan Jerković.
Priredio
Đorđe Bošković, istoričar